Hoe ontwikkel je een eigen visie

1. Bouw aan je binnenwereld

Zou het niet fantastisch zijn als er zoiets bestond als een schatkamer vol met ideeën en originele invalshoeken voor verrassende foto’s? Een soort vat met toverdrank waar je oneindig uit kunt tappen? Dan heb ik goed nieuws voor je, want die schatkamer bestaat echt. Nee, het is niet je fototas, die bevat alleen maar spullen. Hij bevindt zich ook niet in IJsland, Namibië, het Hallerbos of op de Lofoten, om maar een paar populaire bestemmingen te noemen. Daar vind je slechts onderwerpen, terwijl we nu op zoek zijn naar ideeën. Je raadt het waarschijnlijk al, die schatkamer is in je hoofd! Hij is zelfs al royaal gevuld met alle indrukken die je ooit in je leven hebt opgedaan en dat worden er elke dag meer. Dat gebeurt allemaal vanzelf, onbewust op de achtergrond. Elke persoon heeft per definitie een unieke binnenwereld. Daar ligt dan ook de sleutel naar eigenheid in jouw fotografie. Maar dan moet je wel iets snappen van de gebruiksaanwijzing van die binnenwereld. Want als je hem passief laat vollopen met de massa’s natuurfoto’s die je overal al voorbij ziet komen, is het niet zo vreemd dat jouw eigen output binnen diezelfde koker blijft en dus hooguit fraai, maar weinig onderscheidend zal zijn.

Associëren

Nieuwe ideeën ontstaan immers niet door het volgen van voorbeelden, maar door het leggen van nieuwe verbindingen. Daarom zoek ik mijn inspiratiebronnen grotendeels buiten de natuurfotografie. Bijvoorbeeld in de schilderkunst, in tekeningen en illustraties die ik tegenkom. Zo vormen de schilders Rembrandt, Hercules Segers, Monet, Renoir, Seurat, Anselm Kiefer, Jackson Pollock en Mark Rothko voor mij belangrijke referenties als het gaat over vorm en esthetiek. Maar ook het picturale tekenwerk van Walty Dudok, Jopie Huisman en Janneke Brinkman-Salentijn draait bij mij op de achtergrond vaak mee.

Qua inhoud en onderwerpkeuze haal ik veel referenties uit mijn biologische kennis, waar ik vervolgens graag een dichterlijke of filosofische draai aan geef. Ik begin nooit zomaar ergens met fotograferen, maar ga eerst observeren en neem de tijd om alles op mij te laten inwerken. Zo kan ik mij bijvoorbeeld afvragen waarom veel bladeren eindigen in een punt. Dat blijkt de afvoer van regenwater te kanaliseren. Kijk, dat simpele gegeven maakt het al interessant. Ga je vervolgens na het maken van een paar eerste foto’s, al terugkijkend op je display, associëren op zo’n hangende regendruppel, dan zie je er met een beetje fantasie een traan in. Vanaf dat moment heb je grondstof voor een onderscheidende foto.

Om deze stappen te kunnen maken, moet je je dus oprecht verdiepen in natuur (door erover te lezen, intensief te observeren en met anderen erover te praten, verruim je je referentiekader). Hoe meer je ervan afweet, hoe beter je in staat bent om bijzondere details op te merken. Daarnaast is het erg belangrijk je te verdiepen in beeldtaal, zodat je leert begrijpen hoe associaties, symbolen en metaforen werken. Ik fotografeer dus niet zozeer onderwerpen maar vooral betekenissen. Gaat er niets borrelen, dan blijft de camera in mijn tas.

Tip: gedichten, films, advertenties en songteksten bevatten goed studiemateriaal.

2. Richt je op het proces en niet op het resultaat

De reis is belangrijker dan de bestemming. Zoeken is belangrijker dan vinden. Oefenen is belangrijker dan presteren. Het lijken open deuren, maar wat betekenen ze nou voor jou als natuurfotograaf? Welnu, staar je niet blind op het onderwerp: die indringende roofvogelkop, dat ene tere bosanemoontje of die prachtige ochtendnevel. Wil je visie ontwikkelen? Laat dan het einddoel om het zoveelste mooie plaatje te maken los. Beschouw in plaats daarvan je onderwerpen hooguit als werkmateriaal. Bijvoorbeeld om je cameratechnieken beter in de vingers te krijgen. Of om je ideeëngenerator op de proef te stellen. Daarom is het essentieel dat je niet stopt met fotograferen zodra je denkt de buit binnen te hebben. Blijf juist dan verder zoeken naar nieuwe invalshoeken en gun jezelf de vrijheid om te experimenteren. Wat gebeurt er bijvoorbeeld als je meervoudig gaat belichten, als je gaat inflitsen, als je met langere sluitertijden werkt? Daarmee maak je je activiteiten onderdeel van een groter leerproces.

Het procesbesef geeft je ook meer ruimte voor ontdekkingen dan wanneer je naar een vooraf gedefinieerd eindplaatje toewerkt.

Serendipiteit

Een belangrijk begrip hierbij is serendipiteit, ofwel de leer van de ongezochte vondst. Voorbeeld: een paar jaar geleden stonden enkele reisgenoten en ik in de Everglades vanaf de waterkant een alligator te portretteren die stilletjes in het water lag te drijven. Toen het begon te regenen pakten we als vanzelfsprekend snel onze spullen in. Pas op het punt van wegrijden besefte ik dat juist die kringen op het water een interessanter portret opleverden. Die foto bleek later goed voor een internationale award. Dat is de verrassing van serendipiteit. Kortom: topfoto’s zijn de bijvangst van een goed proces.

Tip: serendipiteit kun je niet afdwingen, maar je kunt de kans erop wel vergroten door heel open-minded naar iets te kijken en je te laten verrassen.

3. Train je vermogen om te reflecteren

Reflecteren is het vermogen om een stap achteruit te doen en kritisch te kijken naar wat je gemaakt hebt. Beperk je daarbij niet met de vraag ‘vind ik het mooi?’ en al helemaal niet met ‘zouden anderen dit mooi vinden?’. Deze vragen zijn namelijk sterk gericht op een gesloten eindoordeel, waardoor ze het vrije denken en voelen blokkeren. Wil je het creatieve proces nog even voort laten borrelen, dan kun je beter wat meer open vragen stellen zoals: vind ik het interessant, blijft de foto boeien, op welk spoor kan ik verder, kan de foto ergens een metafoor voor zijn?

Tip: een afbeelding prikkelt sterker als er iets te gissen overblijft. Een halve kop is vaak spannender dan een hele. Denk aan het beroemde wolvenportret van Jim Brandenburg of aan de gesloten apenoogjes, gefotografeerd door Jasper Doest.

Reflectietool

Aangezien nieuwe wegen je naar onbekend terrein leiden, heb je ook behoefte aan nieuwe toetsingscriteria. Om je daarbij wat houvast te geven, heb ik een reflectietool ontwikkeld op basis van de volgende drie criteria.

1. Verbeeldingskracht
   Het vermogen om iets nieuws te bedenken of te zien. Noem het gerust ‘visie’. De bijbehorende hamvraag luidt: in hoeverre is er sprake van een sterk idee?
2. Scheppingskracht
   Het vermogen om iets vorm te geven, te maken. Dus alle keuzes betreffende het type lens dat je gebruikt, je camerapositie, diafragma, filters, belichting, ISO, et cetera vallen onder scheppingskracht. Hamvraag: hoe goed is het uitgevoerd?
3. Zeggingskracht
   Het vermogen om te communiceren. Zeggingskracht is misschien wel de moeilijkst grijpbare, omdat het eindoordeel niet bij de fotograaf maar bij de kijker ligt. De toetsvraag luidt in ieder geval: doet het beeld je wat?

Conclusie

Wil je af van de gebaande paden en een eigen visie ontwikkelen, dan sla je automatisch een persoonlijker en individueler weg in. Omdat je niet langer kunt toewerken naar bestaande voorbeelden van hoe het eindresultaat eruit moet zien, komt jouw proces centraal te staan. Drie inzichten die je daarbij houvast geven, zijn het werken aan een referentiekader (jouw persoonlijke binnenwereld), gerichtheid op het proces in plaats van het eindplaatje en het vermogen om te reflecteren.

Bart Siebelink is als mentor natuurfotografie gespecialiseerd in creatieve verdieping. Naast vele natuurfotografen heeft hij in de rol van docent aan de Willem de Kooning Academie te Rotterdam inmiddels ook honderden ontwerpers en kunstenaars begeleid bij hun creatieve processen. Dat heeft hem vele inzichten gebracht die hij deelt als hoofddocent van het Jaarprogramma ‘Grip op Groei’. Wil je meer weten over dit jaarprogramma, klik dan hier.