Hoe werk je met de vintage Helios lens?

Kijk ook even mijn vorige artikel over het starten met vintage lenzen.

De Helios: historie en typen

Eerst even een klein stukje historie van deze lens. De Helios lens is misschien wel de meest geproduceerde lens aller tijden. De lens is een Russische kopie van de Carl Zeiss Biotar 58mm f/2.0 en door diverse fabrikanten in Rusland (KMZ, MMZ en Jupiter) gemaakt tussen 1958 en 1999. De naam ‘Biotar’ is geen type maar een naam voor een bepaalde lensopbouw (net als ‘trioplan’, ‘tessar’) en heeft een zogenaamd ‘Double-Gauss’ ontwerp (6 elementen in 4 groepen). Wil je hier meer van weten? Dan zou ik Google aanraden, want voor hier gaat dat te ver.

De basis van de Helios is een 58 mm brandpuntsafstand met een lichtsterkte van f/2.0. Het cijfer ‘44’ verwijst niet naar de brandpuntsafstand maar is een type aanduiding van Helios. Zo is de 44 een 58mm lens en de 40 een 85mm lens. De logica ontgaat mij vooralsnog maar er zal vast over nagedacht zijn.

Je kunt je voorstellen dat zelfs bij de Helios lens er ontwikkeling heeft plaatsgevonden in het tijdsbestek van bijna 42 jaar. Er zijn dan ook diverse versies van deze lens te vinden, die allemaal volgens de volgende manier zijn gecodeerd: Helios 44X-N. De X staat voor een aanduiding voor de lensmount en de N voor de versie. Geen X getal betekent M39 mount (rangefinder mount van Leica), M staat voor M42 lensmount, K voor Pentax K en Д for Zenit-D bajonet. Eigenlijk is alleen de M42 variant voor de huidige camera’s interessant maar gelukkig zijn bijna alle Helios lenzen (op versie 1 na) die verkocht worden M42. Check dus of de naam van jouw Helios lens begint met ’44M’ maar helaas zijn er ook versies die weliswaar geen ‘M’ hebben maar toch M42 mount hebben (zie mijn foto’s).

Verder zijn er in totaal 7 versies van de Helios gemaakt; van Helios 44M-1 t/ Helios 44M-7. Ze verschillen op een aantal punten zoals het aantal diafragma lamellen (13 of 8 bij de eerste versie en 6 bij alle overige versies) en minimale scherpstelafstand.

Wat echter wel belangrijk is om te weten is dat het vooral de oudere Helios lenzen zijn die de beroemde swirly bokeh hebben terwijl de latere varianten dit veel minder Laten zien. Vanaf de Helios 44M-4 en hoger neemt het effect af. Niet voor niets is de meest bekende en beroemde variant de eerste lens die grootschalig voor M42 gemaakt werd: de Helios 44-2 of 44M-2.

Zie ook dit artikel voor een overzicht van lensmounts en wat handig is voor de huidige camera’s. Verder kun je daar ook lezen over adapterringen en hoe je vintage lenzen kunt gebruiken op moderne camera’s.

Handmatige lens met drie ringen

Hoewel de Helios lens handmatige scherpstelling en handmatige diafragma heeft zul je merken dat er 3 ringen op de lens zitten in plaats van twee. De achterste grote ring is voor de scherpstelling en spreekt voor zich. Bij het diafragma zie je echter twee ringen. Dat heeft te maken met het feit dat de lens niet automatisch diafragmeert bij het maken van de foto. Zelfs bij oude analoge camera’s waren er al mechanismen die ervoor zorgden dat je weliswaar handmatig het diafragma in moest stellen, maar dat het daadwerkelijke diafragmaring pas gebeurde tijdens het maken van de foto. Op geheel mechanische wijzen werd dan het diafragma door de camera bediend. Dat is bij de Helios niet het geval wegens het heel eenvoudige ontwerp. Je moet dus zelf niet alleen het diafragma selecteren maar ook het diafragma zelf dicht zetten.

De ene ring wordt dus gebruikt voor het selecteren van het diafragma een getal naar wens (de voorste ring) en met de achterste ring draai je het diafragma daadwerkelijk dicht. Dit lijkt wat omslachtig tot je beseft dat als je met analoge camera’s werkt het erg onhandig is als je diafragma op een gewenste waarde zet je meteen door een donker beeld kijkt. Andersom is het erg onhandig als je door de zoeker kijkt dat je dan op gevoel het diafragma dicht moet zetten tot de gewenste waarde. Daarom kun je nu met de voorstelling kijken welke waarde je wil terwijl hier de achterste ring vlak voor het maken van de foto doordraait tot het einde. Het diafragma gaat dan niet verder dicht dan de ingestelde waarde.

Automatische belichting

Het fijne van de hedendaagse camera’s is dat de belichting volledig automatisch gaat op basis van de hoeveelheid licht die binnenkomt. Op het moment dat jij het diafragma dicht draait krijgt de camera een andere lichtsituatie en zul je merken dat de belichtingsmeter en daarmee instellingen automatisch aangepast worden. Het werkt daarom ook vanuit de diafragmavoorkeuze stand (stand A of Av). Weliswaar zal de camera f/00 aangeven voor het diafragma maar je zal merken dat de sluitertijd automatisch wordt aangepast op het moment dat jij besluit een ander diafragma te selecteren.

Let op: stel je camera wel zodanig in dat hij foto’s mag maken zonder lens, immers hij zal deze lens niet herkennen als zijnde een lens…

Werken op f/2.0

Hoewel de lens een assortiment heeft van diafragma waarden van f/2.0 tot f/16 (alleen hele stops) werken de liefhebbers van de karakteristiek van deze lens en met name de liefhebbers van de swirly bokeh eigenlijk alleen ‘wide open’, dus op f/2.0.

Scherpstellen

Scherpstellen gebeurt dus volledig met de hand maar gelukkig hebben heel veel camera’s tegenwoordig de beschikking over ‘focus peaking’ wat ook gewoon werkt met de Helios lens. In feite kan je dus nog steeds gebruik maken van een hoop intelligentie uit de huidige camera’s.

Swirly Bokeh

Tot zover is het een kwestie van gewoon fotograferen Alleen het verkrijgen van de beroemde swirly bokeh (de achtergrond lijkt te draaien) kost toch iets meer moeite dan gewoon werken met het kleinste diafragmagetal. Dit heeft te maken met het feit dat de swirly bokeh niet alleen afhankelijk is van de gebruikte scherpstelafstand maar ook afhankelijk is van de afstand tussen camera en achtergrond. Hieronder twee voorbeelden.

In beide voorbeelden zie je dat het swirly effect afhankelijk is van de afstand tussen jou en de achtergrond en een gekozen scherpstelafstand. Bij grotere afstanden is mijn ervaring dat de mooiste effecten te zien zijn wanneer je scherp stelt tussen de meter en 1,5m. Wanneer de achtergrond dichterbij komt gaat de scherpste afstand tot onder de meter.

Dat betekent dus dat je in feite niet alleen eisen hebt aan de afstand tot je onderwerp maar ook aan de afstand tussen jou en de achtergrond, oftewel de afstand tussen onderwerp en achtergrond. Hoewel de lens niet bepaald dichtbij kan focussen zie je dat als je gaat werken met de minimale scherpste afstand voor bijvoorbeeld een macro achtige setting, de achtergrond weliswaar mooi zacht en onscherp is maar je niet het swirly effect krijgt,

Vaak zet ik de lens gewoon vast op een bepaalde scherpstelafstand (tussen de meter en 1,5m) en ga dan op zoek naar een onderwerp wat past op deze afstand en een achtergrond die niet volledig oneindig is. Op die manier zorg ik ervoor dat ik de mooiste draai effecten krijg.