Paringsgedrag van libellen

Libellen zijn één van de oudste insectenorden en bewegen zich al zo’n 300 miljoen jaar op aarde.
Het zijn de grootste insecten die ooit op aarde hebben geleefd. Vanuit fossielen is bekend dat bepaalde soorten zelfs een spanwijdte hadden van meer dan 65 cm. In al die miljoenen jaren is de anatomie van libellen nauwelijks veranderd. De huidige bouw lijkt bijna onveranderd met de oude fossiele afdrukken.

In een eerste tutorial heb ik het gedrag van libellen in een territorium laten zien. Deze keer gaat het over het paringsgedrag van libellen, een fascinerend verschijnsel. Dit gedrag heeft ook een lange evolutiegeschiedenis en is in de insectenwereld bijzonder en uniek. Zowel bij grote libellen als bij juffers zie je hetzelfde gedrag.

Hoe werkt het bij libellen?

Als je op zoek bent naar libellen in het veld zie je vaak een ‘paringswiel’. Dat ziet er een beetje ingewikkeld uit, maar het gedrag heeft steeds een zelfde patroon. Het mannetje grijpt in de vlucht een vrouwtje vast met zijn achterlijfsaanhangsels en dan ontstaat er een tandem.
Om een vrouwtje te kunnen bevruchten heeft het mannetje ter voorbereiding vooraf een spermapakketje vanuit zijn achterlijf naar het segment onder zijn borststuk verplaatst. Dat wordt het secundaire geslachtsorgaan genoemd. Het mannetje pakt met zijn achterlijf het vrouwtje achter de kop vast. Zijn grijpelementen passen precies achter de ogen van het vrouwtje.

Als een tandem is gevormd zie je ze dikwijls vliegen naar een gunstig plekje. Met het paren ontstaat een lus, want dan brengt het vrouwtje het uiteinde van haar achterlijf naar het borststuk van het mannetje. Als een vrouwtje eerder heeft gepaard poetst het mannetje uit eigen belang dat sperma eerst weg. Daarna wordt ze bevrucht. De houding, waarbij het vrouwtje het achterlijf naar het mannetje brengt, wordt een ‘paringswiel’ genoemd.
De paring kan kort en soms heel lang duren. Tijdens de paring kunnen ze zich ook verplaatsen en een stukje verderop vliegen.

Na de paring blijft bij sommige soorten het tandem in stand en begint gelijk de ei-afzet. Bij andere soorten zet het vrouwtje de eitjes alleen af.

Wat kun je zien in het veld

Het is een leuk onderdeel in de levenscyclus van libellen om naar op zoek te gaan en het is niet moeilijk om een tandem in het veld te vinden. Je ziet met de volwassen mannetjes en vrouwtjes gelijk ook de verschillen tussen beide sexen. Mannetjes en vrouwtjes verschillen vaak in kleur en soms ook in vlekkenpatroon. Bij een paring heb je ze bij elkaar om goed te kunnen vergelijken.

Het lijkt erop dat het vrouwtje niet veel te kiezen heeft en weerloos alles moet ondergaan, maar dat is schijn. Vaak lukt het vrouwtje het toch om zich te ontworstelen of zich te laten vallen en ze werkt dan niet mee. Blijkbaar is het mannetje dan niet goed genoeg of het vrouwtje heeft al eerder gepaard.

Jonge vrouwtjes zie je vaak verder weg van het water om de opdringerige mannetjes te ontlopen. Pas als ze geslachtsrijp zijn komen ze naar het water. Een paring kan soms wel een paar uur duren en dan hangen ze rustig in het riet of in struiken langs het water. Als ze verstoord worden vliegen ze als tandem naar een veiliger plekje. Je kunt ze vinden van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat.
Soms zie je ook leuke ‘vergissingen’ doordat het mannetje een verkeerde soort pakt of een ander mannetje.

Aandachtspunten voor fotografie

• Fotografie van het paringsgedrag van libellen is een leuk foto onderwerp, omdat het qua vorm, kleur, en uniciteit heel boeiend is.
• Het benaderen van een paringswiel vraagt een voorzichtige aanpak. Ze zijn vrij snel verstoord en dan ben je ze kwijt.
• Scherpstelling en een goede positie is soms lastig. Regelmatig ligt de scherpte net niet zoals je zou willen. Neem dus veel foto’s, omdat er achteraf vrij veel afvallen.
  Bij tandems is de scherpstelling op ogen en kop van beide libellen naar mijn idee de meest esthetische keuze.
• Doorgaans wil je zowel het mannetje als het vrouwtje scherp krijgen en soms is je scherptediepte beperkt. Je kunt dan het best proberen om zoveel mogelijk haaks t.o.v. het tandem te staan.
• Een close-up is boeiend, maar experimenteren met een ruime omgeving is ook een uitdaging. Als een tandem is ingebed in een karakteristieke omgeving, kan dat net meer betekenis aan een foto geven. Beide is leuk overigens.

  

• Een rustige achtergrond vraagt eigenlijk de meeste aandacht. Een boeiende foto staat of valt met een goede achtergrond. Je bent afhankelijk waar een tandem gaat zitten en een goed plekje heb je niet altijd in de hand. Als je de achtergrond wilt vervagen, kies dan in elk geval voor een klein diafragma getal. Maar dat beperkt ook weer je scherptediepte. Een dilemma…
  Soms kun je met een laag standpunt ‘rommelige’ elementen in de achtergrond vermijden.
• Bij zeldzame soorten geeft een foto van de paring tegelijkertijd een mooi inzicht in de verschillen tussen het mannetje en het vrouwtje.
  Voor libellenliefhebbers is dat een mooie bijkomstigheid.