Knopig helmkruid is een echte zomerplant die bij voorkeur aan de rand van licht en schaduw groeit. Met voldoende vocht en voedsel kan de plant wel 1.20 meter hoog worden. Aan de top van de plant vind je de bloeiwijze: een los vertakte pluim met daarin de bloemen en vruchten.
De bloemen zijn bijzonder gevormd: helmvorming volgens het boekje en daar heeft de soort zijn naam dan ook aan te danken. Maar eigenlijk zijn het ook een soort open mondjes die je aan staan te gapen. De bovenlip is dieppurper, de rest van de bloem meer geelachtig van kleur. Binnenin de bloem zie je de stamper en meeldraden goed zitten.
Als een bloem open gaat zijn de meeldraden nog niet rijp, maar de stamper wel. Zo kan de bloem wel al bestoven en bevrucht worden door bezoekende insecten, maar niet zichzelf bestuiven. Dit bevordert kruisbestuiving en dat is goed voor de variatie in erfelijke kenmerken. Pas een dag later zijn de meeldraden in staat stuifmeel af te geven aan de kleine bezoekers, die dit meenemen naar andere planten.
De plant geurt onaangenaam. Toch schijnt dit voor bepaalde insecten zoals allerlei soorten wespen juist erg aantrekkelijk te zijn. Die dragen dus voornamelijk zorg voor de bestuiving.
Knopig helmkruid staat bekend als een geneeskrachtig kruid. Het werkt tegen gewricht- spier- en peesontstekingen en ook tegen huidproblemen. Vroeger werd de wortel tegen aambeien en spataderen gebruikt omdat de vorm van de knobbelige wortelstokken aan die aandoeningen deed denken. Deze toepassingen zijn echter niet afdoend bewezen.