The making of: ‘Meer dan een angel’

Van passie naar idee

Plotseling heb je het: je gaat nesten van de Europese hoornaar fotograferen! Herkenbaar? Waarschijnlijk niet. Toch was dat precies hoe ik begon met dit fotoproject. Mijn fascinatie voor deze beestjes kwam natuurlijk niet zomaar uit de lucht vallen. Tijdens mijn studie biologie – al meer dan tien jaar geleden – ontdekte ik de intrigerende wereld van sociale wespen: wespen die in meer of mindere mate in kolonieverband leven, net als bijen. Sindsdien ben ik altijd blijven bewonderen hoe deze insecten hun leven leiden en wat voor geweldige jaagsters ze zijn. Een paar jaar geleden besloot ik dat ik wel eens een wespennest wilde zien. In eerste instantie dacht ik aan gewone wespen, maar toen ik een hoornaar op een boom zag zitten, dacht ik: hoe ziet een hoornaarnest er eigenlijk uit?

Nadat ik mijn eerste hoornaarnest had gevonden en bewonderd, was ik verkocht. Er gebeurt zoveel in zo’n nest, en er is zoveel te fotograferen. Het bestaat uit prachtige structuren, gemaakt van houtpulp, dus eigenlijk een soort papier. Bovendien is het iets dat de meeste mensen nooit met eigen ogen van dichtbij zullen zien, dus het paste perfect bij mijn passie en missie om te laten zien dat wespen meer zijn dan lastpakken met een angel.

De winnende serie “Meer dan een angel”. Fotograaf: Yavanna Aartsma

Het vinden van hoornaarnesten

De Europese hoornaar maakt nesten in holle ruimtes zoals boomstammen en vogelhuisjes. Elk jaar beginnen de jonge koninginnen die hebben overwinterd met een nieuw nest. In het voorjaar zijn deze nesten lastig te vinden, maar tegen september en oktober, als de aantallen hoornaars pieken, wordt het makkelijker. Vooral omdat ze soms uitbreidingen buiten het nest bouwen bij ruimtegebrek.

Maar een hoornaar naar huis volgen is niet zo simpel – ze vliegen snel en ver. Daarom maakte ik gebruik van meldingen op internet, en mijn netwerk van andere wespenenthousiastelingen, collega’s en Instagramvolgers. Daarnaast werd ik echt wel beter in het daadwerkelijk spotten van hoornaarnesten, als ik ongeveer wist waar er één zat, dan zou ik die ook vinden. En op plaatsen waar er in een bepaald jaar één zat, zat er in een opeenvolgend jaar vaak in de buurt ook één.

Wel is het zo dat er van jaar tot jaar veel variatie kan zijn in de aantallen Europese hoornaars. Zo was 2021 een heel slecht jaar waarin ik maar weinig nesten kon vinden. Vorig jaar waren er juist best wel veel. In totaal ben ik bij zo’n 15 nesten op bezoek geweest, waarvan bij een stuk of 4 meer dan één keer. Al deze nesten waren in de natuur of in het landelijk gebied.

Het naderen en fotograferen van een hoornaarnest

Bij het fotograferen van de nesten stond respect voor de hoornaars voorop en ook een zekere mate van voorzichtigheid. Hoornaars verdedigen hun nest als ze zich bedreigd voelen. Hoewel een veilige afstand meestal zo’n 3 meter is, ben ik soms tot 25 centimeter van de nestingang gekomen. Dit kon alleen doordat ik hun gedrag goed had bestudeerd en ook echt alleen als ik er zeker van was dat het veilig kon.

Hoornaars hebben vaste vliegroutes naar hun nest, net als bijen, en het is onverstandig om daarin te staan. Echter vallen hoornaars niet zomaar aan, ze waarschuwen je eerst. Als ze je in de gaten krijgen, vliegen ze naar je toe en gaan ze zoemend om je heen vliegen. Dit was voor mij dan al reden genoeg om weer langzaam een paar stappen achteruit te doen. De afstand waarop ze dit deden varieerde per nest en over de tijd. Later in het jaar, als er minder hoornaars in het nest zijn, is het makkelijker om het nest te fotograferen.

Slechts één keer kwamen meerdere hoornaars uit het nest en vlogen ze om me heen – een duidelijke waarschuwing om afstand te nemen. Verder kwam ik soms zo dichtbij dat een hoornaar op mijn schouder landde, wat even schrikken was, maar gelukkig leidde dat nooit tot een steek. Door kalm te blijven en hun gedrag te respecteren, kon ik mijn foto’s maken zonder te worden gestoken.

Apparatuur en technische uitdagingen

Voor het maken van de foto’s gebruikte ik verschillende objectieven. Ten eerste een 70-200 mm telelens (effectief 105-300 mm door de crop factor). Als ik dichterbij moest komen, gebruikte ik een tussenring. Op een gegeven moment kon ik sommige nesten van dichtbij benaderen met mijn Laowa 15mm f/4 macrogroothoeklens. Voor echte close-ups gebruikte ik een Nikon 50mm f/1.8 lens met tussenringen.

Fotograferen van hoornaarnesten bracht uitdagingen met zich mee. Nesten bevinden zich meestal hoog in bomen, waardoor je ze van onderen fotografeert, waar vaak weinig licht is. Ik gebruikte een reflectiescherm om zonlicht naar de onderkant van het nest te reflecteren.

Toen ik dichterbij ging fotograferen met de Laowa 15mm groothoeklens, blokkeerde ik het reflectiescherm met de camera. Bovendien had ik een heel klein diafragma nodig (f22 ongeveer) voor voldoende scherptediepte met deze groothoek. Dus ging ik flitsen met een diffusor voor gelijkmatig licht. Gelukkig zagen de hoornaars dit niet als een bedreiging. Wel maakten ze regelmatig mijn diffusor vies door uit het nest erop te poepen.

Selectie maken, knap lastig

De grootste uitdaging was niet het maken van de foto’s – wat ik ontzettend leuk vond – maar het kiezen van beelden voor een samenhangende serie. Dit begon al met de vraag, ben ik er klaar voor? Heb ik genoeg foto’s voor een serie om in te sturen, of ontbreekt er nog iets? Moet ik weer een jaar wachten en dan nog meer nesten zoeken? Voegt dat nog wat toe? Uiteindelijk besloot ik de gok te wagen.
Een ander aspect dat ik lastig vond, was dat mijn persoonlijke ervaring bij een foto niet hetzelfde gevoel is dat een nieuwe kijker zou kunnen krijgen door naar de foto te kijken. Ik had bijvoorbeeld veel foto’s die ik super interessant vond vanwege het bijzondere gedrag van de hoornaars, maar voor een leek zouden die te veel uitleg vergen.

Om mijn persoonlijke voorkeuren te scheiden van de fotografische kwaliteit, maakte ik een shortlist en drukte ik de foto’s klein af. Ik liet ze aan mijn collega’s en vrienden zien en vroeg hen welke beelden het meest opvielen.

Uiteindelijk beperkte ik de shortlist tot 15-20 foto’s waarmee ik verder ging puzzelen. Het echte zware werk begon toen, want ik mocht maar 7-9 foto’s insturen. Moeilijke keuzes moesten worden gemaakt. Ik keek naar de volgorde, stijl en kleuren van de foto’s en het verhaal. Sommige beelden waren inhoudelijk dubbelop, zoals twee verschillende foto’s van een larve die eruit werd gegooid en twee foto’s van een kapot nest.

Ook merkte ik dat foto’s van bewolkte dagen qua kleuren niet goed pasten bij zonnige dagen – de bewolkte dagen waren fletser en koeler. Uiteindelijk koos ik ervoor om juist voor de zonnige dagen te gaan, omdat het oranje en geel van hoornaars en nesten mooi contrasteerde met het blauw van de luchten. Door deze stijlkeuze merkte ik wel dat foto’s van hetzelfde nest daardoor juist teveel op elkaar gingen lijken, ook al lieten ze inhoudelijk iets anders zien. Dus ik koos daarom voor meer variatie in nesten en gebruikte foto’s met verschillende brandpuntsafstanden voor een andere beeldhoek.

Een onbegrepen inheems insect

De Europese hoornaar is de grootste sociale wesp van Europa. Ondanks haar grootte en de angst die ze opwekt, mijdt ze ons liever dan dat ze steekt. In plaats van op je frisdrank, jaagt ze op insecten zoals vliegen, muggen en kleinere wespen, zelfs ’s nachts en in de regen. Helaas heeft de Europese hoornaar de laatste jaren veel negatieve PR ondervonden door de opkomst van de Aziatische hoornaar, een invasieve exoot die ook op honingbijen jaagt.

Overdreven alarmerende mediaberichten hebben ook het imago van de Europese hoornaar flink geschaad, waardoor mensen bij het zien van elke grote wesp (of zelfs een grote zweefvlieg) meteen denken aan de Aziatische hoornaar en deze eerst plat slaan en dan pas gaan kijken wat het was. Veel meldingen van Aziatische hoornaars blijken eigenlijk over Europese hoornaars te gaan. Het oproepen van ongetrainde leken om mee te doen met het tegenhouden van de Aziatsche hoornaar doet op deze manier meer kwaad dan goed.

Ook bij dit fotoproject werd ik meermaals teleurgesteld wanneer ik nesten tegenkwam die waren verdelgd, zelfs in de natuur. Sommige nesten waren al bijna verlaten en werden dan alsnog met gif vernietigd, waarbij het gif in het water of in de bodem terecht kwam, een ramp voor de lokale fauna.
Europese hoornaars en andere wespensoorten zijn inheems en spelen een belangrijke rol in de natuur. Met mijn fotoserie wil ik bijdragen aan een positieve voorlichting over deze fascinerende insecten. Ik hoop te laten zien dat Europese hoornaars niet alleen nuttig, maar ook bewonderenswaardig zijn. Hopelijk helpt dit om deze indrukwekkende dieren in een ander licht te zien.

Yavanna Aartsma